ҲАЛЛИ МАСЪАЛАҲОИ МАТНИИ МАТЕМАТИКӢ ДА

ҲАЛЛИ МАСЪАЛАҲОИ МАТНИИ МАТЕМАТИКӢ ДАР СИНФҲОИ ИБТИДОӢ

Мақсад, мазмун ва мундариҷаи фанни “Назария ва практикуми ҳалли масъалаҳои матнии математикӣ”-ро дар синфҳои ибтидоӣ чунин дарк кардан мумкин аст: мазмуни фанни таълими аз он иборат аст, ки ба хонандагони синфҳои ибтидоӣ бо тарзи шифоҳию хаттӣ маънидод карда тавонистани мафҳуми “масъала” ва бо роҳҳои гуногун ҳал кардани он ба як системаи муайян омўзонида мешавад.

Мафҳуми “масъала” бахусус масъалаи математикӣ дар ҳаёти мо нақши асосиро мебозад. Аз ин рў, омўзонидани ҳалли масъалаи матнӣ яке аз масъалаҳои муҳими раванди таълими математика дар синфҳои ибтидоӣ ба ҳисоб меравад. Мафҳуми “масъала” яке аз мафҳумҳои мураккаб буда, барои самарабахш омўзонидани ҳалли масъала доир ба мақсад, мазмун, хусусиятҳои он ва методикаи ҳалли онҳо тасаввуроти зарурӣ доштан лозим аст. Масалан, методисти машҳури замони Иттиҳоди Шуравӣ М.И. Моро ба мафҳуми “масъала” чунин таъриф додааст: “Масъала ин саволи бо ҷумлаҳо ифода кардашуда буда, ҷавоб ба он мумкин аст бо ёрии амалҳои арифметикӣ ёфта шавад”.

Аз ин лиҳоз, вазифаҳои асосии таълими “Назария ва практикуми ҳалли масъалаҳои матнии математикӣ” аз инҳо иборат аст:

 дар хонандагони синфҳои ибтидоӣ ташаккул додани дониш, малака ва маҳоратҳои ибтидоӣ доир ба мафҳуми масъалаҳои матнии математикӣ;

 гузоштани таҳкурсии мустаҳкам барои мунтазам аз худ кардани дониш, малака ва маҳоратҳои мукаммали математикӣ доир ба ҳалли масъалаҳои матнӣ дар синфҳои болоӣ;

 ташаккул додани шуурнокию ҷаҳонбинӣ ва сифатҳои ахлоқии хонандагони синфҳои ибтидоӣ ҳангоми ҳалли масъалаҳои матнӣ.

Дар таълими математикаи синфҳои ибтидоӣ мавқеи асосиро дар раванди таълим ба воситаи ҳалли масъалаҳои матнӣ муайян мекунанд. Гуфтан бамаврид аст, ки тибқи таҳқиқоти олимони маъруфи замони Иттиҳоди Шуравӣ М.И. Моро., A.M. Пишкало., Л.М. Фридман., П.Я. Хинчин., Ю.М. Колягин., Л.М. Фридман., В.В. Крупич., Д. Пойя., А.А. Столяр., Г.И. Сарансев., В.Д. Дрозд., Д.В. Виноградов ва дигарон бештари масъалаҳои математикие, ки дар муассисаҳои таълимӣ ба хонандагони синфҳои ибтидоӣ омўзонида мешавад, масъалаҳои арифметикӣ ва алгебравӣ ташкил медиҳанд.

Масъалаҳои матниро ба се гурўҳи зерин ҷудо намудан мумкин аст:

 масъалаҳое, ки бо ҷумла баён карда мешаванд, масъалаҳои матнӣ номида мешаванд;

 масъалаҳои матние, ки дар онҳо тарафҳои миқдории ягон ҳодиса баён карда мешаванд, масъалаҳои сюжетӣ номида мешаванд;

 масъалаҳое, ки дар онҳо ёфтани номаълуми ифодакунандаи ягон бузургӣ ва ҳисобкунии қимати он талаб карда мешавад, масъалаҳои ҳисобкунӣ номида мешаванд.

Фанни “Назария ва практикуми ҳалли масъалаҳои матнии математикӣ” дар синфҳои ибтидоӣ бо як системаи муайяни масъалаҳои мақсаднок интихобгардида, оғоз меёбад, чунки дар ин ҷо масъалаҳои матнӣ нақши муҳим мебозанд.

Масъалаи матнӣ, ин масъалаест, ки иншои ягон вазъият бо забони табиӣ баҳодиҳии миқдори ягон компоненти ин вазъиятро талабкунанда мебошад, ки муносибати байни компонентҳои он ва намуди ин муносибатро муайян менамояд.

Ҳалли масъала бошад, ин кори ғайримуқаррариест, ки кори фикриро талаб менамояд. Барои ба иҷрои ягон кор оғоз кардан, пеш аз ҳама, ин корро бояд худ омўхта, бо чӣ гуна дастгоҳҳо чӣ тавр кор карданро донистан зарур мебошад.

Масъалаи матнии математикӣ, ин нақли алоқаманди мухтасарест, ки дар онҳо қиматҳои баъзе бузургиҳо дохил карда шудааст. Талаб карда мешавад, ки қиматҳои номаълуми дигарро, ки бо додашудаҳои он алоқаманд аст ва ё бо онҳо дар алоқамандии дар шарт додашударо доранд, дар назар доранд.

Дилхоҳ масъалаҳои матнӣ аз қисматҳои шарт ва хулоса иборат аст. Дар шарт маълумот дар бораи объектҳо ва бузургиҳое дода мешавад, ки маълум ва номаълуми ин бузургиҳо ва алоқамандии онҳо чӣ гуна сурат мегирад.

Омӯзиши ҳалли масъалаҳо ба хонандагони хурдсол ҳамчун яке аз методҳои асосии омӯзиши математика ба ҳисоб меравад.

Раванди ҳалли масъала ба ҷараёни мураккаби аналитикию синтетикӣ, ба ташаккули чунин тарзҳои тафаккур: таҳлил, пайвасткунӣ, беруноварӣ, мушаххасгардонӣ зич алоқамандӣ доранд.

Ҳалли масъалаҳои матнӣ – ин ҳалли масъалҳои математикӣ аст, ки тарбияи озодфикркунӣ ба меҳнати фикрию худидоракунӣ ва боақлона фикррониро ташаккул медиҳад. Дар раванди ҳалли масъалаҳои матнӣ дар хонандагони хурдсол малака ва маҳорати моделонии объектҳои воқеӣ инкишоф меёбад.

Ҳалли масъалаҳои матнӣ барои кушода додани моҳияти маънои амалҳои арифметикӣ дар таълими математикаи синфҳои ибтидоӣ ба ҷараёни дарси математика аҳамияти муҳим дорад. Ҳалли масъала имконият медиҳад, ки татбиқи амалҳои арифметикӣ аз математика барои дар хотири хонандагон мустаҳкам намудани тарзҳо, роҳҳо ва методҳои гуногуни математикӣ ёрӣ расонад.

Аз тарафи хонандагони синфҳои ибтидоӣ бомуваффақият иҷро намудани он нишон медиҳад, ки дар дониши хонандагони синфҳои ибтидоӣ бартарафкунии ташаккул ва истифодаи сифатҳои маънавӣ ва зеҳнӣ дар ҳалли масъалаҳои матнӣ ба вуҷуд меояд.

Ҳангоме, ки хонандагони синфҳои ибтидоӣ масъаларо ҳал карда натавонанд, он гоҳ ба воситаи ягон усули дигар ҳалли масъаларо ба онҳо фаҳмонидан лозим аст. Мувофиқи ақидаи омӯзгорони пешин чунин метод роҳандозӣ карда мешуд: нигоҳдорӣ оё лозим буд ё ин хеҷ гап не, ки ту чизеро намефаҳмӣ, дар оянда низ ту бисёр намехоҳӣ фаҳмӣ, ором карда, устод ба шогирди худ маслиҳат дода, мефармуд, ки ҳамон чизи мехондагиро азёд бояд намуд ва баъд кўшиш бояд кард, ки онро дар корҳои оянда истифода бурда тавонем.

Ба ақидаи мо яке аз роҳҳои баланд бардоштани сифат ва самаранокии таълими математикаи синфҳои ибтидоӣ - ин дар раванди таълим ташаккул додани тафаккури илмӣ ва қобилияти эҷодии хонандагони синфҳои ибтидоӣ ҳангоми ҳалли масъалаҳои матнӣ тавассути тартибдиҳии муодилаҳо дар раванди дарси математика мебошад.

Масъалаҳои матнӣ дар раванди дарси математикаи синфҳои ибтидоӣ баҳри баланд бардоштани фаъолияти хонандагони синфҳои ибтидоӣ дар дарс, ташаккули фикрронии мантиқии онҳо, инчунин баҳри ташаккул додани тафаккури илмӣ ва фаъолияти эҷодии хонандагон мусоидат намуда, хонандагонро маҷбур месозад, ки оид ба корҳои мушоҳида карда ашон бошуурона фикр ронанд, онҳоро таҳлил намоянд, ҳамаи дониш, маҳорат ва малакаҳои амалии дар дарсҳо ҳосилкардаи худро баҳри ташаккули ҳалли масъалаҳои матнӣ тавассути тартибдиҳии муодилаҳо дар ҳалли масъалаҳои математикии пешниҳод шуда истифода намоянд.

Омўзгор ҳангоми таълими математика аз методҳои гуногуни таълим истифода мебарад, ки яке аз онҳо машқҳо мебошанд ва ба гурўҳи методҳои амалӣ тааллуқ доранд. Масъалаҳо ҳам як намуди машқ мебошанд, ки мазмуни математикии онҳо ба воситаи матн ифода меёбад. Ба сифати як намуди муҳими машқҳои математикӣ қабул намудани масъалаҳои матнии математикӣ боиси он мегардад, ки масъалаҳо дар таълими математикаи синфҳои ибтидоӣ мавқеи мустақил пайдо намекунанд ва ҳамчун воситаи ёридиҳанда ҳангоми таълими ҳамаи мавзуъҳо мемонанд. Вобаста ба мақсади ҳар лаҳзаи таълим ба сифати машқ ҳамин хел масъалаҳои матниро интихоб намудан мумкин аст, ки бо ёрии онҳо вазифаи гузошташудаи таълимӣ иҷро мешавад. Бинобар ин, ҷамъи масъалаҳои мушаххас дорандаи ҳамон вазифае мебошанд, ки таълими математика дар худ дорад, яъне мо вазифаҳои таълими математикаро дар бисёр маврид бо ёрии масъалаҳо иҷро мекунем.

Вазифаи таълими математика ҳамчун воситаи таълиму тарбиявии хонандагони синфҳои ибтидоӣ дар асоси вазифаҳои методикаи таълими математикаи синфҳои ибтидоӣ хонандагони синфҳои ибтидоиро бо ҳодиса ва воқеаҳое, ки дар табиат рўй медиҳад, аз ҷиҳати миқдор ба таҷрибаҳои ҳаётӣ такя намуда, дар онҳо фаҳмишҳои математикиро ҳосил карда, доир ба ҳисобкунӣ, ченкунӣ, ҳалли муодилаҳо ва инчунин бо ёрии муодилаҳо ҳал карда тавонистани масъалаҳои матниро меомўзонад.

Истифодаи ҳалли муодилаҳо дар таълими ҳалли масъалаҳои матнӣ савияи дониши умумии хонандагони синфҳои ибтидоӣ, пеш аз ҳама фикрронии мантиқӣ ва бо он дар алоқамандии зичи равонии нутқ, инкишоф додани қобилият, дониш, малакаю маҳоратҳои хонандагони синфҳои ибтидоӣ ёрӣ мерасонад. Инчунин ҳосил намудани фаҳмишҳои математикиро дар ҳаёт татбиқ карда тавонистан, мисолу масъалаҳои матниро ҳал карда тавонистан, инчунин малакаю маҳоратҳои мустақилона кор кардан ба вазифаҳои асосии математика дохил мешавад.

Ҳамин тавр, ҳалли масъалаҳои матнӣ чунин қисмҳои масъалаҳои зеринро дар бар мегирад, ки онҳо бояд ба таври ҳатмӣ ба хонандагони синфҳои ибтидоӣ таълим дода шаванд, ба хонандагон додани дониш оид ба ҳамаи усулҳои истифодабарии амалҳои арифметикӣ ҳангоми ҳал кардани масъалаҳое, ки чунин ҷиҳатҳоро талаб мекунанд:

 ёфтани сумма, фарқ, ҳосили зарб ва тақсим, ки ҳам бавосита ва ҳам бевосита дода шудаанд;

 ба якчанд воҳидҳо ва якчанд маротиба кам ё зиёд карданро талаб мекунанд;

 муайян намудани муносибатҳои фарқӣ ва квадрати байни бузургиҳои дар масъала додашуда;

 ёфтани ҳиссаи адад ё адад аз рўйи ҳиссаи он;

 ёфтани компоненти номаълуми амал аз рўйи натиҷаи маълум ё дигар компонент;

 донистани алоқамандии вобастагии байни бузургиҳо - нарх, миқдор арзиш, суръат, вақт, масофа, ҳолати ҳаракати мунтазам;

 вазни ашёҳо, миқдори ашёҳо, вазни умумии онҳо ва бузургиҳои дигар;

 дар намуди формула тасвир намудани ин бузургиҳо бо воситаи ду бузургии дигар ифода кардан ва дар асоси алоқамандиҳо ёфтани бузургии матлуб.

Хулоса, дар раванди ҳал кардани масъалаҳои матнӣ мақсадҳои таълимӣ, тарбиявӣ ва инкишофдиҳандаги амалӣ карда мешаванд. Ҳал кардани масъалаҳо дар хонандагон ба ташаккулёбии донишҳояшон мувофиқи талаботи барнома мусоидат менамояд. Омӯзиши масъалаҳо имкон медиҳад, ки назарияро ба амалия пайваст намоем ва ин раванд боз имконияти хуб баҳри беҳтару хубтар тасаввуротҳои хонандагони хурдсолро дар бораи зиндагӣ меафзояд.

Бегимов Ҳусейн

ПАЁМИ ДОНИШГОҲ